Wirusy mutanty – czy mamy się czego bać?

Pod­czas gdy wyda­wa­ło się, że już nie­ba­wem pan­de­mia COVID-19 przej­dzie do histo­rii i świat wró­ci do nor­mal­ne­go funk­cjo­no­wa­nia, rze­czy­wi­stość oka­zu­je się nie być tak różo­wa. Jed­ną z przy­czyn tego sta­nu rze­czy są kolej­ne, poja­wia­ją­ce się na sku­tek muta­cji, warian­ty wiru­sa SARS-CoV. Czy te muta­cje mają gdzieś swój kres i w jakiś spo­sób może­my się przed nimi uchronić? 

Nie żyje, ale zaka­ża – jak to możliwe?

Wiru­sy są skom­pli­ko­wa­ny­mi czą­stecz­ka­mi orga­nicz­ny­mi, zbu­do­wa­ny­mi z bia­łek (two­rzą otocz­kę wiru­sa, czy­li kap­syd) i kwa­sów nukle­ino­wych RNA lub DNA (sta­no­wią mate­riał gene­tycz­ny). Wyka­zu­ją cechy zarów­no mate­rii nie­oży­wio­nej, jak i komór­ko­wych orga­ni­zmów żywych. Poje­dyn­cze kom­plet­ne czą­stecz­ki wiru­so­we – wirio­ny – do namna­ża­nia się wyko­rzy­stu­ją orga­ni­zmy żywe, infe­ku­jąc ich komór­ki poprzez wsz­cze­pie­nie wła­sne­go kwa­su nukle­ino­we­go w DNA żywi­cie­la¹. Następ­nie w pro­ce­sie repli­ka­cji w zain­fe­ko­wa­nej komór­ce powie­la­ne jest DNA lub RNA wiru­sa, któ­re to łącząc się z biał­ka­mi, two­rzy wiru­sy potom­ne. Są one w sta­nie zaka­żać kolej­ne komór­ki gospo­da­rza, wyko­rzy­sty­wać pro­ce­sy komór­ko­we umoż­li­wia­ją­ce prze­kra­cza­nie błon komór­ko­wych, trans­port w obrę­bie komór­ki, wni­ka­nie i opusz­cza­nie jądra, dopro­wa­dza­jąc do obumar­cia komó­rek². Wiru­sy nale­żą do gru­py bez­względ­nych paso­ży­tów, co ozna­cza, że są cał­ko­wi­cie uza­leż­nio­ne od gospo­da­rza. Poza orga­ni­zmem żywi­cie­la nie wyka­zu­ją aktyw­no­ści – są czą­stecz­ką martwą.

Zde­cy­do­wa­na więk­szość wiru­sów ata­ku­je kon­kret­ne rodza­je orga­ni­zmów żywych (bak­te­rie, rośli­ny, zwie­rzę­ta, ludzi) oraz wybra­ne typy komó­rek żywi­cie­la (np. wątro­by, nabłon­ko­we), któ­re pozwa­la­ją na wnik­nię­cie do ich wnę­trza – tyl­ko tam bowiem są w sta­nie się namna­żać³. Z tego powo­du wiru­sy paso­ży­tu­ją­ce na okre­ślo­nym rodza­ju orga­ni­zmu czy kon­kret­nym gatun­ku zwie­rzę­cia zazwy­czaj nie ata­ku­ją komó­rek innych orga­ni­zmów i gatun­ków – jeśli tak się dzie­je, sta­no­wi to zazwy­czaj wynik mutacji.

Nie­koń­czą­ce się mutacje

Muta­cje pole­ga­ją na nagłych, sko­ko­wych zmia­nach w sekwen­cji kodu gene­tycz­ne­go orga­ni­zmu, czy­li RNA lub DNA⁴. Za taką zmia­ną idą kon­kret­ne kon­se­kwen­cje – wirus ule­ga prze­kształ­ce­niu, a zaist­nia­ła muta­cja albo jest korzyst­na i daje mu prze­wa­gę, np. pozwa­la na szyb­sze roz­prze­strze­nia­nie się i dłuż­sze utrzy­my­wa­nie w orga­ni­zmie gospo­da­rza, albo nie­ko­rzyst­na, utrud­nia­jąc wiru­so­wi prze­trwa­nie. Jeśli dana muta­cja dzia­ła z korzy­ścią dla wiru­sa, zmu­to­wa­na sekwen­cja zosta­je zacho­wa­na i jest powie­la­na w pro­ce­sie repli­ka­cji, zaś wirio­ny o nie­ko­rzyst­nej muta­cji nie roz­prze­strze­nia­ją się dalej i wymie­ra­ją – wiru­sy rów­nież prze­cho­dzą selek­cję natu­ral­ną^5,6. W kon­se­kwen­cji więk­szość muta­cji jest odrzucana.

Podat­ność na wystą­pie­nie muta­cji zale­ży głów­nie od rodza­ju kwa­sów nukle­ino­wych w wirio­nach. Wiru­sy posia­da­ją­ce DNA są bar­dziej sta­bil­ne i mają niż­szy współ­czyn­nik muta­cji – ok. jed­no zda­rze­nie na milion. Zde­cy­do­wa­nie bar­dziej podat­ne na muta­cje są wiru­sy zawie­ra­ją­ce mate­riał gene­tycz­ny w posta­ci RNA – w ich przy­pad­ku nagłe, sko­ko­we zmia­ny wystę­pu­ją z czę­sto­tli­wo­ścią jed­ne­go zda­rze­nia na tysiąc⁷.

Do wiru­sów, któ­rych mate­riał gene­tycz­ny sta­no­wi DNA, zali­cza się m.in. HPV czy VARV (wirus ospy praw­dzi­wej – cho­ro­ba przez nie­go wywo­ła­na zosta­ła cał­ko­wi­cie wyeli­mi­no­wa­na w 1980 r.)⁸. Do wiru­sów RNA nale­żą nato­miast m.in. wirus HIV i gry­py, któ­re mają bar­dzo wyso­kie tem­po muta­cji, dzię­ki cze­mu szyb­ko ewo­lu­ują. Skut­ku­je to np. opor­no­ścią na leki w przy­pad­ku wiru­sa HIV⁹ czy koniecz­no­ścią corocz­nej aktu­ali­za­cji szcze­pion­ki na gry­pę¹⁰.

SARS-CoV‑2 – nowy w rodzi­nie mutantów 

SARS-CoV‑2 nale­ży do wiru­sów posia­da­ją­cych RNA, a więc tych szyb­ciej mutu­ją­cych. W pro­ce­sie powsta­wa­nia każ­dej jed­nej kom­plet­nej czą­stecz­ki wiru­so­wej docho­dzi do ok. 29 zmian w sekwen­cji kodu gene­tycz­ne­go, czy­li muta­cji¹¹. Pomi­mo przy­na­leż­no­ści do wiru­sów RNA SARS-CoV‑2 jest bar­dziej sta­bil­ny od innych z tej gru­py i nie mutu­je tak szyb­ko jak np. wirus gry­py. Koro­na­wi­ru­sy posia­da­ją sys­tem korek­ty błę­dów powsta­ją­cych w pro­ce­sie repli­ka­cji, co zmniej­sza tem­po zacho­dzą­cych w nich zmian¹². Raz na jakiś czas poja­wia­ją się jed­nak czą­stecz­ki, któ­re zawie­ra­ją kil­ka lub kil­ka­na­ście muta­cji zwięk­sza­ją­cych zakaź­ność i zja­dli­wość wiru­sa – są one zacząt­kiem nowe­go warian­tu¹³.

Jak uchro­nić się przed wirusami-mutantami? 

Wiru­sy muto­wa­ły, mutu­ją i będą muto­wać, nie ma na to recep­ty. Może­my się więc spo­dzie­wać kolej­nych warian­tów wiru­sa SARS-CoV‑2. Jest jed­nak recep­ta na ogra­ni­cze­nie tego ryzy­ka – zaha­mo­wa­nie roz­prze­strze­nia­nia się wiru­sa w popu­la­cji. Muta­cje zacho­dzą bowiem w orga­ni­zmie gospo­da­rza – to od środ­ków zapo­bie­ga­ją­cych dal­szej trans­mi­sji wiru­sa sto­so­wa­nych przez poten­cjal­nych roz­no­si­cie­li zale­ży, czy znaj­dzie on kolej­ne miej­sce do namna­ża­nia. Może to poskut­ko­wać poja­wie­niem się kolej­nej zmia­ny w sekwen­cji kodu.

Zakry­wa­nie ust i nosa, w szcze­gól­no­ści w przy­pad­ku złe­go samo­po­czu­cia, dezyn­fek­cja rąk i powierzch­ni – to pod­sta­wy nie­wy­ma­ga­ją­ce duże­go wysił­ku, któ­re poma­ga­ją chro­nić nas i innych. Nie są to zale­ce­nia bez­za­sad­ne – sto­so­wa­ne zgod­nie z instruk­cją sku­tecz­nie ogra­ni­cza­ją trans­mi­sję wiru­sa. Przede wszyst­kim uży­wa­ne przez nas deter­gen­ty do mycia rąk powin­ny mieć dobry skład, pozwa­la­ją­cy na sku­tecz­ne usu­wa­nie szko­dli­wych drob­no­ustro­jów, przy jed­no­cze­snym zacho­wa­niu ph neu­tral­ne­go dla skó­ry (ph: 4–6). War­to zwró­cić uwa­gę, czy w skła­dzie nie znaj­du­ją się aler­ge­ny, sztucz­ne barw­ni­ki i szko­dli­we związ­ki, takie jak chlor­ki czy tric­lo­san a pro­dukt został prze­ba­da­ny der­ma­to­lo­gicz­nie. Recep­tu­ra środ­ków dezyn­fe­ku­ją­cych powin­na nato­miast opie­rać się na alko­ho­lu ety­lo­wym lub izo­pro­po­wym (zawar­tość pomię­dzy 60% a 75%). Czyn­ność mycia i/lub dezyn­fe­ko­wa­nia dło­ni powin­na być wyko­ny­wa­na dokład­nie – z uwzględ­nie­niem prze­strze­ni mię­dzy pal­ca­mi – i trwać przy­naj­mniej 30 sekund. Nie powin­no zapo­mi­nać się rów­nież o dezyn­fek­cji przed­mio­tów i powierzch­ni użyt­ku wspól­ne­go (np. kla­mek, porę­czy, uchwy­tów) czy pro­duk­tów przy­nie­sio­nych ze sklepu.

Jed­nym z naj­bar­dziej sku­tecz­nych spo­so­bów na ogra­ni­cze­nie trans­mi­sji SARS-CoV‑2 są rów­nież szcze­pie­nia. Bada­nia poka­zu­ją, że nawet jeśli docho­dzi do zaka­że­nia u osób zaszcze­pio­nych, mają one niż­sze stę­że­nie wiru­sa w orga­ni­zmie, co skut­ku­je zmniej­sze­niem licz­by muta­cji¹⁴.

Nawet powyż­sze środ­ki pre­wen­cyj­ne na nie­wie­le się zda­dzą, jeśli nie zadba­my o zdro­wy tryb życia i pod­sta­wo­we zasa­dy bez­pie­czeń­stwa. Osła­bio­ny orga­nizm nie jest w sta­nie odpo­wied­nio bro­nić się przed zaka­że­niem. War­to więc pamię­tać o odpo­wied­niej ilo­ści snu, zbi­lan­so­wa­nej die­cie dostar­cza­ją­cej wita­mi­ny i mikro­ele­men­ty (głów­nie wita­miy B, C, D, E, kwas folio­wy, żela­zo, selen i cynk¹⁵), a tak­że aktyw­no­ści fizycz­nej. Klu­czo­we jest rów­nież zacho­wa­nie dystan­su spo­łecz­ne­go, czy­li moż­li­we uni­ka­nie zatło­czo­nych miejsc, w któ­rych ryzy­ko trans­mi­sji wiru­sa znacz­nie się zwiększa.

Sto­so­wa­nie powyż­szych zale­ceń to jedy­na szan­sa na ogra­ni­cze­nie moż­li­wo­ści muto­wa­nia wiru­sów, a tym samym uczy­nie­nie wiru­sów-mutan­tów mniej strasznymi.

Wię­cej infor­ma­cji na temat pro­fi­lak­ty­ki zaka­żeń znaj­dziesz na stro­nie www.medisept.pl