Starożytni Egipcjanie lubili się mydlić, Grecy czy Rzymianie woleli brud zeskrobywać, a w średniowieczu do mycia ciała zazwyczaj używano wyłącznie wody. Choć samo mydło towarzyszy nam od blisko 5 tysięcy lat, podejście do jego stosowania oraz do używania innych środków higienicznych diametralnie się przez ten czas zmieniło.
Współcześnie na rynku funkcjonuje wiele różnych kosmetyków do mycia ciała, które błędnie nazywamy mydłem. Według encyklopedii Britannica za mydło uznajemy substancję, a konkretnie sól, otrzymaną w wyniku połączenia pewnych kwasów tłuszczowych (głównie tłuszczów zwierzęcych lub olejów roślinnych) z organicznymi zasadami lub metalami alkalicznymi, rozpuszczalną w wodzie i usuwającą brud.
O właściwościach myjących mydła decyduje charakterystyczna budowa jego cząsteczek – jedna część tworzonego przez nie łańcucha wykazuje skłonność do rozpuszczania się w wodzie (ma charakter hydrofilowy), a druga w tłuszczach (ma charakter lipofilowy). Cząsteczki wody i tłuszczu naturalnie się ze sobą nie mieszają. Tymczasem podczas mycia z użyciem mydła jego końcówka lipofilowa wnika w brud i przyciąga cząsteczki tłuszczu, natomiast końcówka hydrofilowa umożliwia kontakt z wodą i w ostateczności spłukanie substancji myjącej wraz z zebranym brudem.
Mydło, popiół a może strigil?
Pierwsze wzmianki o substancji myjącej o składzie podobnym do mydła pojawiły się już w ok. 2800 r. p.n.e. w Babilonie. To stamtąd pochodzą gliniane cylindry znalezione podczas wykopalisk, w których stwierdzono pozostałości mieszaniny stworzonej na bazie łoju i popiołu. Właśnie z tych składników wytwarzano mydło przez większość wieków. Dodatek olejów roślinnych, a także soli alkalicznych wprowadzili Egipcjanie, którzy mieszaninę powstałą z połączenia danych składników stosowali nie tylko w celach higienicznych, ale również leczniczych. W Egipcie myto się nawet kilka razy dziennie, ponieważ uważano, że im czystsza i lepiej naoliwiona jest dana osoba, tym bliżej znajduje się bogów. Popularne stało się również dokładne depilowanie całego ciała, włącznie z głową i brwiami.
W starożytnej Grecji utrzymywanie ciał w czystości także było bardzo istotne – myto się m.in. przed każdą modlitwą, składaniem ofiar bogom, daleką podróżą czy wieczornym posiłkiem. Popularne stało się korzystanie z miejskich łaźni, które stanowiły nie tylko miejsce dbania o higienę, ale także centrum życia towarzyskiego. Kąpiący się do mycia używali zazwyczaj popiołu drzewnego lub ziemi fulerskiej (glinki) otrzymywanych od łaziebnego. Oczyszczanie ciała było również nieodłącznym elementem treningów sportowych w gimnazjonach. Ponieważ trenowano nago, żeby zapobiec wyziębieniu organizmu smarowano ciało oliwą, a następnie piaskiem lub pyłem. Po zakończeniu ćwiczeń zeskrobywano tę mieszaninę za pomocą strigila (metalowej, zakrzywionej skrobaczki), opłukiwano się wodą i ponownie nacierano ciało oliwą.
Starożytni Rzymianie przejęli greckie zamiłowanie do spędzania czasu w łaźniach. Te najbardziej rozbudowane obiekty posiadały oddzielne pomieszczenia z wodą o zróżnicowanej temperaturze, a cały rytuał kąpieli trwał długie godziny. Zaczynano od ćwiczeń fizycznych na świeżym powietrzu, po czym przechodzono do ciepłego pokoju, w którym zeskrobywano nagromadzony na ciele brud, pot i tłuszcz. Później zanurzano się w gorącej wodzie, a następnie w zimnej. Po kąpieli nacierano się oliwą i ponownie używano strigila. Pozostałości po oskrobywaniu ciał ówczesnych gwiazd, czyli głównie sportowców i gladiatorów, były sprzedawane i cieszyły się popularnością wśród fanów i fanek, które mieszaninę potu, brudu i oliwy swojego idola stosowały jako kosmetyk na twarz.
Choć Rzymianie nie stosowali powszechnie mydła w celach higienicznych, używali go jako lekarstwa na choroby skórne. Najczęściej do produkcji wykorzystywali kozi łój oraz popiół z drzewa bukowego, a w początkowym okresie również urynę. Fabrykę mydła odnaleziono m.in. w zniszczonych przez wybuch Wezuwiusza Pompejach. Poza tradycyjnie wytwarzanym mydłem korzystano również z myjących właściwości ziół zawierających saponiny, np. z mydlinicy lekarskiej, która w kontakcie z wodą wytwarza pianę.
Mydło było rzadko stosowane w Rzymie do mycia ciała, przyjęło się za to we wschodnich prowincjach Cesarstwa Bizantyjskiego, w których łaźnie rzymskie zastąpione zostały łaźniami tureckimi, czyli hamam. Ich bywalcy byli namydlani najprawdopodobniej mieszaniną stworzoną na bazie oliwy z oliwek, a następnie energicznie szorowani przez łaziebnych szorstką rękawicą. Zrezygnowano natomiast z tradycyjnej już gimnastyki poprzedzającej wejście do wody, używania strigila, ograniczono również zimne kąpiele.
Trudna relacja średniowiecza z mydłem
Ten okres historii można nazwać średnim również pod względem dbania o higienę, szczególnie na kontynencie europejskim. W VII wieku mydło, także to perfumowane, kolorowe, a nawet przeznaczone specjalnie do golenia, było produkowane w miastach arabskich. Słynęły z niego m.in. Nablus, Kufa czy Basra, nie mówiąc o Aleppo, w którym mydło produkowano już od czasów starożytnych. Natomiast mieszkańcy Europy w tym czasie w dalszym ciągu używali tej substancji głównie do prania ubrań i mycia podłóg.
Kilka wieków później za sprawą kontaktów handlowych oraz wypraw krzyżowych mydło toaletowe przywędrowało z Bliskiego Wschodu do europejskich ośrodków położonych w basenie Morza Śródziemnego. Zaczęło być wytwarzane w małych manufakturach w Marsylii, Włoszech i Hiszpanii. Najbardziej znane i cenione było to pochodzące z Kastylii – Jabón de Castilla – rozprowadzane w formie białych kostek wyrabianych z oliwy z oliwek. Uchodziło ono jednak za towar luksusowy, którego używali głównie królowie, choć nie wszyscy, np. Otton I Wielki „mył się” jedynie wodą, tak jak większość społeczeństwa, czasem dodając do niej zioła o właściwościach oczyszczających lub leczniczych. Poranne opłukiwanie twarzy oraz rąk przed i po posiłku było jednak powszechną praktyką.
Nie tylko wysoka cena mydła miała wpływ na ograniczone dbanie o higienę w średniowiecznej Europie. Swój udział w szerzeniu niechęci do kąpieli miał również Kościół. Uważano wówczas, że dbanie o ciało jest oznaką pychy, a brud – atrybutem świętości. Mnisi i pustelnicy często całkowicie rezygnowali z mycia, zakony nie pozwalały na więcej niż 3 kąpiele w ciągu roku, przed głównymi świętami kościelnymi.
W niektórych tekstach kultury można jednak znaleźć wzmianki o specjalnych zabiegach, np. o stosowaniu mydła goździkowego i spryskiwaniu ciała wodą perfumowaną pisał Giovanni Boccaccio w Dekameronie. Z kolei w Baśniach tysiąca i jednej nocy ciało władcy – jednego z bohaterów – było przez służących szorowane rękawicami, którzy “usuwali ze skóry wałeczki brudu niczym knot od lampy i pokazywali je Królowi, który wtedy bardzo się radował”1. Po oczyszczeniu ciała obmywano je następnie wodą różaną. W I poł. XV wieku John Russell napisał podręcznik etykiety dla służby – Boke of Nurtue (Księga dobrych manier) – z którego pokojowi mogli się dowiedzieć m.in., w jaki sposób powinni pomagać swojemu panu w kąpieli, używając miękkiej gąbki i wywaru ze świeżych ziół, np. z malwy, ślazu, przetacznika, driakwi, kozłka i margerytki, które miały właściwości lecznicze.
Poza krajami arabskimi utrzymywanie higieny było szczególnie istotne m.in. w Japonii czy na Islandii, gdzie baseny termalne z wodą pozyskiwaną z gorących źródeł stanowiły popularne miejsce spotkań rodem z rzymskich łaźni.
Czy kolejne epoki przyniosły zmiany w podejściu do stosowania mydła? Dlaczego w pewnym momencie zostało ono praktycznie wyparte przez detergenty? Odpowiedź już niebawem w drugiej części artykułu.
Więcej informacji na temat profilaktyki zakażeń znajdziesz na stronie www.medisept.pl
Bibliografia:
The American Cleaning Institute, Soaps & detergents history, https://www.cleaninginstitute.org/understanding-products/why-clean/soaps-detergents-history (dostęp: 19.03.2021).
Ashenburg K., Historia brudu, Warszawa 2009.
Bushak L., A Brief History of Bathing: The Importance of Hygiene, From Ancient Rome’s Sophisticated Showers to the Modern Day, https://www.medicaldaily.com/brief-history-bathing-importance-hygiene-ancient-romes-sophisticated-showers-modern-364826 (dostęp: 16.03.2021).
Cartwright M., Medieval Hygiene, https://www.ancient.eu/Medieval_Hygiene/ (dostęp: 16.03.2021).
Davidsohn A.S., Soap and detergent, https://www.britannica.com/science/soap (dostęp: 16.03.2021).
The History of Soap – When Soap Became Popular?, http://www.soaphistory.net/soap-history/history-of-soap/ (dostęp: 19.03.2021).
Konkol K.L., Rasmussen S.C., An Ancient Cleanser: Soap Production and Use in Antiquity [w:] Chemical Technology in Antiquity, ed. S.C. Rasmussen, Fargo 2015, https://www.researchgate.net/publication/282650616_An_Ancient_Cleanser_Soap_Production_and_Use_in_Antiquity (dostęp: 18.03.2021).
Krajczyńska E., Starodawne łaźnie — pierwsze SPA i pułapki zastawiane na adwersarzy, https://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news%2C381631%2Cstarodawne-laznie-pierwsze-spa-i-pulapki-zastawiane-na-adwersarzy.html (dostęp 16.03.2021).
Leves V., The chemistry of cleaning [w:] The Popular Science Monthly, ed. W.J. Youmans. D. Appleton and Company, New York 1895, s. 106.
Ministerstwo Edukacji Narodowej, https://epodreczniki.pl/a/przeczytaj/D1EFsCkc4 (dostęp: 16.03.2021).